فصل سوم : آداب آموختن
الف آنچه شایسته است
3 / 1 اخلاص
فصل سوم : آداب آموختنالف آنچه شایسته است3 / 1اخلاصپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جویای دانش برای خداوند عز و جل ، همچون ره سپارنده روز و شب در راه خدای عز و جلاست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جویای دانش برای خدا [ با انگیزه الهی] ، نزد خدا برتر از مجاهد در راه خداست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که برای خدا دانش بجوید ، به بابی از آن نمی رسد ، جز آن که در نفس خود ، بر خواری و برای مردم ، بر فروتنی و در برابر خدا ، بر بیم و در دین ، کوشش وی افزوده می شود . چنین کسی از دانش بهره می برد . پس آن را بیاموزد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جستجوی دانش برای خدای عز و جل [با انگیزه الهی] همراه با نشان نیکو و عمل شایسته ، بخشی از پیامبری است .
.
ص: 70
عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ باباً مِنَ العِلمِ لِیُعَلِّمَهُ لِلنّاسِ ابتِغاءَ وَجهِ اللّهِ ، أعطاهُ اللّهُ أجرَ سَبعینَ نَبِیًّا. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَطلُبُوا العِلمَ لِتُباهوا بِهِ العُلَماءَ ، ولا لِتُماروا بِهِ السُّفَهاءَ ، ولا لِتَصرِفوا بِهِ وُجوهَ النّاسِ إلَیکُم ، فَمَن فَعَلَ ذلِکَ فَهُوَ فِی النّارِ ، ولکِن تَعَلَّموهُ للّهِِ ولِلدّارِ الآخِرَهِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ یُحیی بِهِ الإِسلامَ ، لَم یَکُن بَینَهُ وبَینَ الأَنبِیاءِ إلاّ دَرَجَهٌ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن جاءَهُ المَوتُ وهُوَ یَطلُبُ العِلمَ لِیُحیِیَ بِهِ الإِسلامَ ، فَبَینَهُ وبَینَ النَّبِیّینَ دَرَجَهٌ واحِدَهٌ فِی الجَنَّهِ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :قالَ الخَضِرُ : ... یا موسی تَعَلَّم ما تَعَلَّمَنَّ لِتَعمَلَ بِهِ ، ولا تَعَلَّمهُ لِتُحَدِّثَ (5) بِهِ ، فَیَکونَ عَلَیکَ بَورُهُ (6) ، ویَکونَ لِغَیرِکَ نورُهُ. (7)
عنه صلی الله علیه و آله فی ذِکرِ صِفاتِ المُؤمِنِ : لا یَرُدُّ الحَقَّ مِن عَدُوِّهِ ، لا یَتَعَلَّمُ إلاّ لِیَعلَمَ ، ولا یَعلَمُ إلاّ لِیَعمَلَ. (8)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ لِلتَّکَبُّرِ ماتَ جاهِلاً ، ومَن تَعَلَّمَ لِلقَولِ دونَ العَمَلِ ماتَ مُنافِقاً ، ومَن تَعَلَّمَهُ لِلمُناظَرَهِ ماتَ فاسِقاً ، ومَن تَعَلَّمَهُ لِکَثرَهِ المالِ ماتَ زِندیقاً ، ومَن تَعَلَّمَهُ لِلعَمَلِ ماتَ عارِفاً. (9)
.
1- .روضه الواعظین : ص 17 ، مشکاه الأنوار : ص 240 ح 693 عن الإمام الصادق علیه السلام .
2- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 215 ، إرشاد القلوب : ص 16 ؛ المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 161 ح 290 ، شُعب الإیمان : ج 2 ص 282 ح 1771 کلاهما عن جابر وکلها نحوه ، کنزالعمّال : ج 10 ص 196 ح 29032 .
3- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 46 عن سعید بن المسیّب ، کنز العمّال : ج 10 ص 161 ح 28833 نقلاً عن ابن النجّار عن أبی الدرداء نحوه .
4- .سنن الدارمی : ج 1 ص 106 ح 360 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 46 کلاهما عن الحسن و ص 95 ، تاریخ بغداد : ج 3 ص 78 ، الفردوس : ج 3 ص 559 ح 5755 کلّها عن ابن عبّاس نحوه .
5- .. فی المصدر : «لِیُتَحَدَّثَ» ، وما أثبتناه من کنزالعمّال ومجمع الزوائد .
6- .البَورُ : التجربه ، بُرتُ فلانا وبُرتُ فلانا ما عنده ،: جرّبتُه (العین : ص 98) و «تِجارَهٌ لَن تَبُور» : أی لن تکسد (مجمع البحرین : ج 1 ص 203) والمعنی : إنّ علیک جمعه و تکسیده و لغیرک نفعه ، أو إنّ علیک اختباره وتمحیصه ولغیرک فائدته ونفعه .
7- .المعجم الأوسط : ج 7 ص 80 ح 6908 عن عمر ، مجمع الزوائد : ج 1 ص 342 ح 547 ، کنزالعمّال : ج 16 ص 145 ح 44176 ؛ منیه المرید : ص 141 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 227 ح 18 .
8- .التمحیص : ص 75 ح 171 ، بحارالأنوار : ج 67 ص 311 ح 45 .
9- .المواعظ العددیّه : ص 262 .
ص: 71
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس برای خدا ، بابی از دانش را فرا گیرد تا به مردم بیاموزد ، خداوند ، پاداش هفتاد پیامبر به او می دهد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را نجویید تا بدان به دانشمندان فخر بفروشید یا با نادانان به جدل برخیزید و یا مردم را به سوی خود بگردانید ، که هرکس چنین کند ، در آتش است ؛ ولیکن دانش را برای خدا و سرای آخرت ، فراگیرید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس دانش را فراگیرد تا اسلام را بدان زنده کند ، میان او و پیامبران ، جز یک درجه فاصله نباشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس مرگش در رسد و وی در جستجوی دانش باشد تا اسلام را بدان زنده کند ، در بهشت ، میان او و پیامبران ، تنها یک درجه فاصله باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در سفارش خضر علیه السلام به موسی علیه السلام آمده است : ای موسی! آنچه می آموزی ، برای آن بیاموز تا بدان عمل کنی و برای آن میاموز تا [با استفاده] از آن ، سخن برانی ، که وبالش گریبانگیر تو می شود و نورش از آنِ غیر تو .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! از ویژگی های مؤمن ، آن است که حق را از دشمنش می پذیرد و فرا نمی گیرد ، جز برای آن که بداند و دانستنش تنها برای به کار بستن است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس دانش بیاموزد تا بزرگی کند ، نادان می میرد و هرکس تنها برای گفتن (و نه عمل کردن) فرا بگیرد ، منافق می میرد و هرکس برای مناظره و جدل بیاموزد ، فاسق می میرد و هرکس برای فراوانی ثروت ، دانش بیاموزد ، نامسلمان می میرد و هرکس برای عمل فراگیرد ، عارف می میرد .
.
ص: 72
الإمام علیّ علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَأً . . . یَتَعَلَّمُ لِلتَّفَقُّهِ وَالسَّدادِ. (1)
عنه علیه السلام :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ لِلعَمَلِ بِهِ لَم یوحِشهُ کَسادُهُ. (2)
الإمام الصادق علیه السلام :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ وعَمِلَ بِهِ وعَلَّمَ للّهِِ ، دُعِیَ فی مَلَکوتِ السَّماواتِ عَظیما ، فَقیلَ : تَعَلَّمَ للّهِِ وعَمِلَ للّهِِ وعَلَّمَ للّهِِ. (3)
راجع : ص 116 (التعلّم لغیر اللّه ) و 252 (الإخلاص) و 426 (الریاء) ، ج2 ص 482 (الإخلاص) .
3 / 2اِختِیارُ المُعَلِّمِ الصّالِحِالکتاب«فَلْیَنظُرِ الاْءِنسَنُ إِلَی طَعَامِهِ» . (4)
الحدیثالکافی عن زید الشحّام عن أبی جعفر علیه السلام فی قول اللّه عز و جل : «فَلْیَنظُرِ الاْءِنسَنُ إِلَی طَعَامِهِ» قالَ : قُلتُ : ما طَعامُهُ ؟ قالَ : عِلمُهُ الَّذی یَأخُذُهُ ؛ عَمَّن یَأخُذُهُ. (5)
.
1- .الکافی: ج 8 ص 172 ح 193 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، تحف العقول : ص 208 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 349 ح 30 وراجع: منیه المرید : ص 131 . إخلاص النیّه وص 224 الآداب المختصّه بالمتعلّم : تحسین نیّته وتطهیر قلبه من الأدناس .
2- .غرر الحکم : ص 8244 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 445 ح 7823 .
3- .الکافی : ج 1 ص 35 ح 6 ، الأمالی ، الطوسی : ص 47 ح 58 و ص 167 ح 280 کلّها عن حفص بن غیاث ، تفسیر القمّی : ج 2 ص 146 نحوه ، بحارالأنوار : ج 2 ص 27 ح 5 وراجع: تنبیه الخواطر : ج 2 ص 179 وحلیه الأولیاء : ج 6 ص 93 .
4- .عبس : 24 .
5- .الکافی : ج 1 ص 49 ح 8 ، المحاسن : ج 1 ص 347 ح 724 ، رجال الکشّی : ج 1 ص 13 ح 6 ، الاختصاص : ص 4 عن ابن أبی عمیر عن زید الشحّام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 96 ح 38 .
ص: 73
3 / 2 انتخاب آموزگار شایسته
امام علی علیه السلام :خدای بیامرزد کسی را که ... برای خوب فهمیدن و استواری می آموزد !
امام علی علیه السلام :هرکس دانش را برای عمل کردن به آن فرا گیرد ، از کسادی [بازار ]آن نمی هراسد .
امام صادق علیه السلام :هرکس برای خدا دانش بیاموزد و بدان عمل کند و به دیگران یاد دهد ، در ملکوت آسمان ها به بزرگی یاد می شود و گفته می شود : برای خدا فراگرفت و برای خدا عمل کرد و برای خدا آموخت .
ر . ک : ص 117 (آموختن برای غیر خدا) و 253 (اخلاص) و 427 (خودنمایی) ، ج 2 ص 483 (اخلاص).
3 / 2انتخاب آموزگار شایستهقرآن«انسان باید به خوراکش [نیک] بنگرد» .
حدیثالکافی به نقل از زید شحّام از امام باقر علیه السلام : درباره گفته خدای عز و جل : «انسان باید به خوراکش [نیک] بنگرد» ، پرسیدم که : معنای خوراک چیست؟ فرمود : «یعنی دانشی که فرا می گیرد ، [بنگرد که] از چه کسی فرا می گیرد» .
.
ص: 74
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ هذَا العِلمَ دینٌ ، فَانظُروا عَمَّن تَأخُذونَ دینَکُم. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ دینٌ وَالصَّلاهُ دینٌ ، فَانظُروا مِمَّن تَأخُذونَ هذَا العِلمَ ، وکَیفَ تُصَلّونَ هذِهِ الصَّلاهَ ، فَإِنَّکُم تُسأَلونَ یَومَ القِیامَهِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَقعُدوا إلاّ إلی عالِمٍ یَدعوکُم مِن ثَلاثٍ إلی ثَلاثٍ : مِنَ الکِبرِ إلَی التَّواضُعِ ، ومِنَ المُداهَنَهِ إلَی المُناصَحَهِ ، ومِنَ الجَهلِ إلَی العِلمِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَجلِسوا عِندَ کُلِّ داعٍ مُدَّعٍ یَدعوکُم مِنَ الیَقینِ إلَی الشَّکِّ ، ومِنَ الإِخلاصِ إلَی الرِّیاءِ ، ومِنَ التَّواضُعِ إلَی التَّکَبُّرِ ، ومِنَ النَّصیحَهِ إلَی العَداوَهِ ، ومِنَ الزُّهدِ إلَی الرَّغبَهِ . وتَقَرَّبوا مِن عالِمٍ یَدعوکُم مِنَ الکِبرِ إلَی التَّواضُعِ ، ومِنَ الرِّیاءِ إلَی الإِخلاصِ ، ومِنَ الشَّکِّ إلَی الیَقینِ ، ومِنَ الرَّغبَهِ إلَی الزُّهدِ ، ومِنَ العَداوَهِ إلَی النَّصیحَهِ. (4)
الإمام علیّ علیه السلام :لا یُؤخَذُ العِلمُ إلاّ مِن أربابِهِ. (5)
.
1- .تاریخ جرجان : ص 547 ح 944 ، الجامع الصغیر : ج 1 ص 384 ح 2511 نقلاً عن الحاکم فی المستدرک وکلاهما عن أنس ، صحیح مسلم : ج 1 ص 14 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 120 ح 430 کلاهما عن محمّد بن سیرین من دون إسناد إلی النبیّ صلی الله علیه و آله ، کنزالعمّال : ص 10 ح 246 ح 29316 .
2- .الفردوس : ج 3 ص 67 ح 4190 عن ابن عمر ، کنزالعمّال : ج 10 ص 133 ح 28666 .
3- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 233 .
4- .عدّه الداعی : ص 69 ، معدن الجواهر : ص 49 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 110 کلاهما نحوه ، بحارالأنوار : ج 2 ص 52 ح 20 ؛ حلیه الأولیاء : ج 8 ص 72 ، الفردوس : ج 5 ص 56 ح 7449 وراجع: الاختصاص : ص 335 وأعلام الدین : ص 272 .
5- .غرر الحکم : ح 10678 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 538 ح 9906 .
ص: 75
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :این دانش ، دین است : پس نیک بنگرید که از چه کسی دین خود را می گیرید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش ، دین است و نماز ، دین است . پس [نیک] بنگرید که از چه کسی این دانش را فرا می گیرید و نماز را چگونه می خوانید که در روز قیامت ، بازخواست می شوید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نزد کسی منشینید ، مگر دانشمندی که شما را از سه چیز به سه چیز دیگر فرا بخواند : از تکبّر به فروتنی ، و از سازشکاری به اندرزگویی ، و از نادانی به دانش .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نزد هر مدّعی دعوتگری که شما را از یقین به شک ، و از اخلاص به ریا ، و از فروتنی به تکبّر ، و از نصیحت به دشمنی ، و از زهد به رغبت می خوانَد ، منشینید و به دانشمندی که شما را از کبر به فروتنی ، و از ریا به اخلاص ، و از شک به یقین ، و از رغبت به زهد ، و از دشمنی به نصیحت فرا می خوانَد ، نزدیک شوید .
امام علی علیه السلام :دانش ، جز از دارندگان آن ، فرا گرفته نمی شود .
.
ص: 76
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : ما لی أرَی النّاسَ إذا قُرِّبَ إلَیهِمُ الطَّعامُ لَیلاً تَکَلَّفوا إنارَهَ المَصابیحِ لِیُبصِروا ما یُدخِلونَ بُطونَهُم ، ولا یَهتَمّونَ بِغِذاءِ النَّفسِ بِأَن یُنیروا مَصابیحَ ألبابِهِم بِالعِلمِ ؛ لِیَسلَموا مِن لَواحِقِ الجَهالَهِ وَالذُّنوبِ فِی اعتِقاداتِهِم وأعمالِهِم ! (1)
الإمام الحسن علیه السلام :عَجَبٌ لِمَن یَتَفَکَّرُ فی مَأکولِهِ، کَیفَ لا یَتَفَکَّرُ فی مَعقولِهِ ؛ فَیُجَنِّبُ بَطنَهُ ما یُؤذیهِ ، ویودِعُ صَدرَهُ ما یُزَکّیهِ (2) ! (3)
الإمام الکاظم علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، نُصِبَ الحَقُّ لِطاعَهِ اللّهِ ، ولا نَجاهَ إلاّ بِالطّاعَهِ ، وَالطّاعَهُ بِالعِلمِ ، وَالعِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، وَالتَّعَلُّمُ بِالعَقلِ یُعتَقَدُ ، ولا عِلمَ إلاّ مِن عالِمٍ رَبّانِّیٍّ ، ومَعرِفَهُ العِلمِ بِالعَقلِ. (4)
ذو القرنین فی وَصِیَّتِهِ : لا تَتَعَلَّمِ العِلمَ مِمَّن لَم یَنتَفِع بِهِ ، فَإِنَّ مَن لَم یَنفَعهُ عِلمُهُ لا یَنفَعُکَ. (5)
3 / 3رِعایَهُ الأَهَمِّ فَالأَهَمِّالتوحید عن ابن عبّاس :جاءَ أعرابِیٌّ إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، عَلِّمنی مِن غَرائِبِ العِلمِ . قالَ : ما صَنَعتَ فی رَأسِ العِلمِ حَتّی تَسأَلَ عَن غَرائِبِهِ ؟ ! قالَ الرَّجُلُ : ما رَأسُ العِلمِ یا رَسولَ اللّهِ ؟ قالَ : مَعرِفَهُ اللّهِ حَقَّ مَعرِفَتِهِ . قالَ الأَعرابِیُّ : وما مَعرِفَهُ اللّهِ حَقَّ مَعرِفَتِهِ ؟ قالَ : تَعرِفُهُ بِلا مِثلٍ ولا شِبهٍ ولا نِدٍّ ، وأنَّهُ واحِدٌ أحَدٌ ظاهِرٌ باطِنٌ أوَّلٌ آخِرٌ، لا کُفوَ لَهُ ولا نَظیرَ، فَذلِکَ حَقُّ مَعرِفَتِهِ. (6)
.
1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 261 ح 53 .
2- .کذا فی المصدر ، والصواب «ما یُردیِهِ» کما فی بحار الأنوار .
3- .الدعوات : ص 144 ح 375 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 218 ح 43 وراجع: منیه المرید : ص 239 .
4- .الکافی : ج 1 ص 17 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 387 وفیه «الخَلق» ، بدل «الحقّ» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 138 ح 30 .
5- .الدعوات : ص 63 ح 158 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 99 ح 53 .
6- .التوحید : ص 284 ح 5 ، مشکاه الأنوار : ص 40 ح 10 ، بحارالأنوار : ج 3 ص 269 ح 4 .
ص: 77
3 / 3 رعایت اولویت ها
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : چه شده است که مردم را می بینم هنگامی که خوراک را در شب نزد آنان می آورند ، زحمت روشن کردن چراغ ها را به خود می دهند تا آنچه را داخل شکم هایشان می کنند ، نیک بنگرند ؛ ولی اهتمامی به خوراک روح ندارند تا چراغ های خردشان را با دانش برافروزند و از پیامدهای نادانی و گناه در باورها و کردارشان در امان بمانند ؟
امام حسن علیه السلام :شگفتا از کسی که در خوراکش می اندیشد ، ولی در آنچه به خردش می سپارد ، نمی اندیشد ، شکمش را از آنچه آزارش می دهد ، دور نگه می دارد و به سینه اش آنچه مایه نابودی اش است ، می سپارد !
امام کاظم علیه السلام در سفارش به هشام بن الحکم : ای هشام! حق برای اطاعت خدا برپا شده است و نجات ، جز با اطاعت ، ممکن نیست و اطاعت ، به دانش است و دانش ، به فراگیری و فراگیری ، به خرد گِره خورده است و دانش ، جز از دانشمند ربّانی نیست و شناخت دانش با خرد است .
ذو القرنین در وصیّتش : از کسی که از دانش خویش سودی نبرده است ، دانش میاموز ؛ زیرا کسی که دانشش به وی سودی نداده ، به تو نیز بهره ای نمی دهد .
3 / 3رعایت اولویت هاالتوحید به نقل از ابن عبّاس : بادیه نشینی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : ای پیامبر خدا ! از شگفتی های دانش به من بیاموز . فرمود : «با اساس دانش چه کرده ای که از شگفتی هایش می پرسی؟». مرد گفت : ای پیامبر خدا ! اساس دانش چیست؟ فرمود : «شناخت خدا ، آن چنان که باید» . بادیه نشین گفت : شناخت خدا ، آن چنان که حقّ شناخت اوست ، چگونه است؟ فرمود : «او را بی مانند و شبیه و همتا بدانی و این که یکتا ، یگانه ، پیدا ، نهان ، نخست و پایان است ، نه همتایی دارد و نه همانندی . پس این ، حقّ شناخت اوست» .
.
ص: 78
تنبیه الغافلین عن عبد اللّه بن مسوَر الهاشمیّ :جاءَ رَجُلٌ إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وقالَ : جِئتُکَ لِتُعَلِّمَنی مِن غَرائِبِ العِلمِ . قالَ : ما صَنَعتَ فی رَأسِ العِلمِ ؟ قالَ : وما رَأسُ العِلمِ ؟ قالَ : هَل عَرَفتَ الرَّبَّ عز و جل ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَماذا فَعَلتَ فی حَقِّهِ ؟ قالَ : ما شاءَ اللّهُ . قالَ : وهَل عَرَفتَ المَوتَ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَماذا أعدَدتَ لَهُ ؟ قالَ : ما شاءَ اللّهُ . قالَ : اِذهَب فَاحکُم بِها هُناکَ ، ثُمَّ تَعالَ حَتّی اُعَلِّمَکَ مِن غَرائِبِ العِلمِ . فَلَمّا جاءَهُ بَعدَ سِنینَ . قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : ضَع یَدَکَ عَلی قَلبِکَ ، فَما لا تَرضی لِنَفسِکَ لا تَرضاهُ لِأَخیکَ المُسلِمِ ، وما رَضیتَهُ لِنَفسِکَ فَارضَهُ لِأَخیکَ المُسلِمِ ، وهُوَ مِن غَرائِبِ العِلمِ. (1)
.
1- .تنبیه الغافلین : ص 36 ح 20 وراجع: حلیه الأولیاء : ج 1 ص 24 وروضه الواعظین : ص 537 .
ص: 79
تنبیه الغافلین به نقل از عبداللّه بن مِسوَر هاشمی : مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : نزد تو آمده ام تا مرا از شگفتی های دانش بیاموزی . فرمود : «با اساس دانش چه کرده ای؟». گفت: اساس دانش چیست؟ فرمود: «آیا پروردگار عز و جل را شناخته ای؟». گفت : بلی . فرمود : «در حقّ او چه کرده ای؟». گفت : آنچه خدا خواسته است . فرمود : «آیا مرگ را شناخته ای؟». گفت : بلی . فرمود : «چه چیز برایش آماده ساخته ای؟». گفت : آنچه خدا خواسته است . فرمود : «برو و اینها را محکم کن . سپس بیا تا تو را از شگفتی های دانش بیاموزم» . هنگامی که آن مرد پس از سالیانی باز آمد ، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «دستت را بر دلت بگذار . پس آنچه بر خود روا نمی داری ، بر برادر مسلمانت نیز روا مدار و آنچه برای خود روا می داری ، برای برادر مسلمانت نیز روا دار . این ، از شگفتی های دانش است» .
.
ص: 80
الإمام علیّ علیه السلام :سَل عَمّا لابُدَّ لَکَ مِن عِلمِهِ ولا تُعذَرُ فی جَهلِهِ. (1)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : العُمُرُ أقصَرُ مِن أن تَعَلَّمَ کُلَّ ما یَحسُنُ بِکَ عِلمُهُ ، فَتَعَلَّمِ الأَهَمَّ فَالأَهَمَّ. (2)
عنه علیه السلام مِن وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام : ... وأن أبتَدِئَکَ بِتَعلیمِ کِتابِ اللّهِ عز و جلوتَأویلِهِ ، وشَرائِعِ الإِسلامِ وأحکامِهِ ، وحَلالِهِ وحَرامِهِ ، لا اُجاوِزُ ذلِکَ بِکَ إلی غَیرِهِ. (3)
الإمام الباقر علیه السلام فِی الدُّعاءِ الجامِعِ : واشغَل قَلبی بِحِفظِ ما لا تَقبَلُ مِنّی جَهلَهُ. (4)
راجع : ص 198 (من کلّ علم أحسنه) .
3 / 4التَّفَرُّغرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قالَ الخِضرُ [ لِموسی علیه السلام ] : ... یا موسی ، تَفَرَّغ لِلعِلمِ إن کُنتَ تُریدُهُ ، فَإِنَّمَا العِلمُ لِمَن یَفرُغُ لَهُ. (5)
.
1- .غرر الحکم : ح 5595 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 284 ح 5118 وراجع: منیه المرید : ص 258 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 262 ح 60 .
3- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، تحف العقول : ص 71 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 219 ح 48 وراجع: منیه المرید : ص 232 .
4- .الکافی : ج 2 ص 588 ح 26 ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 76 ح 234 کلاهما عن أبی حمزه ، الإقبال : ج 1 ص 107 عن الإمام الصادق علیه السلام ، مهج الدعوات : ص 217 ، بحارالأنوار : ج 94 ص 269 ح 3 .
5- .المعجم الأوسط : ج 7 ص 79 ح 6908 عن عمر ؛ منیه المرید : ص 140 وفیه «تفرّغ» بدل «یفرغ» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 227 ح 18 وراجع: منیه المرید : ص 169 وص226 وص229 .
ص: 81
3 / 4 آسودگی
امام علی علیه السلام :آنچه را که از آن، ناچاری و عذری در ندانستن آن نداری ، بپرس .
امام علی علیه السلام در سخنان منسوب به ایشان : عمر ، کوتاه تر از آن است که همه آنچه که دانشش زیبنده توست ، فراگیری . پس به ترتیب اهمّیت بیاموز .
امام علی علیه السلام در سفارش به پسرش امام حسن علیه السلام : ... در آموزش تو ، به یاد دادن کتاب خدای عز و جل و تأویل آن و دستورهای اسلام و احکام آن و حلال و حرامش ، آغاز می کنم و برای تو آن را فروگذار نکرده تا به چیز دیگری پردازم .
امام باقر علیه السلام : در دعای جامع : دلم را به نگاهداری آنچه ندانستنش را از من نمی پذیری ، مشغول بدار .
ر . ک : ص 199 (از هر دانشی نیکوترینش) .
3 / 4آسودگیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در نقل سفارش خضر علیه السلام به موسی علیه السلام : ای موسی! اگر دانش می خواهی ، خود را برای آن فارغ ساز که دانش ، از آنِ کسی است که خود را برایش فارغ سازد .
.
ص: 82
الإمام زین العابدین علیه السلام :حَقُّ العِلمِ أن تُفَرِّغَ لَهُ قَلبَکَ ، وتُحَضِّرَ ذِهنَکَ ، وتُذَکِّرَ لَهُ سَمعَکَ ، وتَشتَحِذَ (1) لَهُ فِطنَتَکَ ؛ بِسَترِ اللَّذّاتِ ورَفضِ الشَّهَواتِ. (2)
عنه علیه السلام فی رِسالَهِ الحُقوقِ : وأمّا حَقُّ سائِسِکَ بِالعِلمِ فَالتَّعظیمُ لَهُ ... وَالمَعونَهُ لَهُ عَلی نَفسِکَ فیما لا غِنی بِکَ عَنهُ مِنَ العِلمِ ، بِأَن تُفَرِّغَ لَهُ عَقلَکَ ، وتُحَضِّرَهُ فَهمَکَ ، وتُزَکِّیَ لَهُ قَلبَکَ ، وتُجَلِّیَ لَهُ بَصَرَکَ ؛ بِتَرکِ اللَّذّاتِ ونَقصِ الشَّهَواتِ. (3)
راجع : ص 434 ح 3080 .
3 / 5الدرایهرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ العُلَماءَ هِمَّتُهُمُ الدِّرایَهُ ، وإنَّ السُّفَهاءَ هِمَّتُهُمُ الرِّوایَهُ. (4)
الإمام علیّ علیه السلام :عَلَیکُم بِالدِّرایاتِ لا بِالرِّوایاتِ. (5)
الإمام الباقر علیه السلام :بِالدِّرایاتِ لِلرِّوایاتِ یَعلُو المُؤمِنُ إلی أقصی دَرَجاتِ الإِیمانِ. (6)
الإمام الصادق علیه السلام :حَدیثٌ تَدریهِ خَیرٌ مِن ألفِ حَدیثٍ تَرویهِ. (7)
مسند ابن حنبل عن أبی عبد الرّحمن :حَدَّثَنا مَن کانَ یُقرِئُنا مِن أصحابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، أنَّهُم کانوا یَقتَرِئونَ مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَشرَ آیاتٍ ، فَلا یَأخُذونَ فِی العَشرِ الاُخری حَتّی یَعلَموا ما فی هذِهِ مِن العِلمِ وَالعَمَلِ. (8)
.
1- .شحذتُ الحدیده : أحْدَدتُها (المصباح المنیر : ص 306) .
2- .إحقاق الحقّ : ج 12 ص 117 نقلاً عن کتاب السعاده والإسعاد .
3- .تحف العقول : ص 260 ، بحارالأنوار : ج 74 ص 13 ح 1 .
4- .تفسیر القرطبی : ج 1 ص 41 ؛ کنز الفوائد : ج 2 ص 31 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 160 ح 13 .
5- .کنز الفوائد : ج 2 ص 31 ، مستطرفات السرائر : ص 150 ح 5 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 206 ح 97 .
6- .معانی الأخبار : ج 1 ص 2 عن برید الرزّاز عن الإمام الصادق علیه السلام ، الاُصول الستّه عشر : ص 3 عن زید الزرّاد عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 106 ح 2 .
7- .معانی الأخبار : ج 2 ص 3 عن إبراهیم الکرخی ، مستطرفات السرائر : ص 149 ح 4 وفیه «خبر» بدل «حدیث» ، بحارالأنوار : ج 2 ص 184 ح 5 .
8- .مسند ابن حنبل : ج 9 ص 126 ح 23541 ، کنزالعمّال : ج 2 ص 347 ح 4215 ؛ منیه المرید: ص 368 وراجع: تفسیر القرطبی: ج 1 ص 39 وتفسیر ابن کثیر : ج 1 ص 13 .
ص: 83
3 / 5 فهم
امام زین العابدین علیه السلام :حقّ دانش آن است که با پوشاندن لذّت ها و راندن شهوت ها دلت را برای آن ، فارغ سازی و ذهنت را آماده و گوشت را یاددارنده و هوشت را تیز کنی .
امام زین العابدین علیه السلام در رساله الحقوق : و امّا حقّ مربّی تو آن است که او را بزرگ بداری و در آنچه از دانش که به او نیازمندی ، او را بر خودت یاری دهی؛ به این گونه که با ترک لذّت ها و کاستن شهوت ها، خردت را برای آن فارغ و فهمت را حاضر و دلت را پاک و دیده ات را روشن سازی .
ر . ک : ص 435 ح 3080 .
3 / 5فهمپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همّت دانشمندان ، فهم است و همّت کم خردان ، نقل .
امام علی علیه السلام :بر شما باد فهم ، نه نقل !
امام باقر علیه السلام :با فهم روایت ها ، مؤمن به بالاترین درجه ایمان پر می کشد .
امام صادق علیه السلام :یک حدیث بدانی ، بهتر از آن است که هزار حدیث [برای دیگری ]بخوانی .
مسند ابن حنبل به نقل از ابو عبد الرحمان : هر کدام از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله که به ما قرائت قرآن می آموختند ، به ما می گفتند که آنان ، قرائت ده آیه را از پیامبر خدا فرا می گرفتند و تا آنچه در این ده آیه از علم و عمل بود ، نمی دانستند ، قرائت ده آیه دیگر را آغاز نمی کردند .
.
ص: 84
3 / 6المُشافَهَهرسول اللّه صلی الله علیه و آله :خُذُوا العِلمَ مِن أفواهِ الرِّجالِ. (1)
3 / 7حُسنُ الاِستِماعِالإمام علیّ علیه السلام :إذا جَلَستَ إلی عالِمٍ فَکُن عَلی أن تَسمَعَ أحرَصَ مِنکَ عَلی أن تَقولَ ، وتَعَلَّم حُسنَ الاِستِماعِ کَما تَعَلَّمُ حُسنَ القَولِ ، ولا تَقطَع عَلی أحَدٍ حَدیثَهُ. (2)
عنه علیه السلام :مَن أحسَنَ الاِستِماعَ تَعَجَّلَ الاِنتِفاعَ. (3)
عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَأً سَمِعَ حُکماً فَوَعی ، ودُعِیَ إلی رَشادٍ فَدَنا. (4)
الإمام الحسن علیه السلام فی وَصفِ أخٍ صالِحٍ کانَ لَهُ : کانَ إذا جامَعَ العُلَماءَ عَلی أن یَستَمِعَ أحرَصَ مِنهُ عَلی أن یَقولَ. (5)
.
1- .عوالی اللآلی : ج 4 ص 78 ح 68 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 105 ح 64 .
2- .المحاسن : ج 1 ص 364 ح 787 ، الاختصاص : ص 245 عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 222 ح 5 .
3- .غرر الحکم : ح 9243 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 453 ح 8137 .
4- .نهج البلاغه: الخطبه 76، تحف العقول: ص 213، عیون الحکم والمواعظ: ص 261 ح 4768، بحارالأنوار: ج 69 ص 408 ح 118؛ مطالب السؤول : ص 59 ، تذکره الخواصّ : ص 136 وفیه «الإخلاص أو إلی خلاص نفسه» بدل «رشاد».
5- .تحف العقول : ص 235 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 108 ح 13 .
ص: 85
3 / 6 آموختن شفاهی
3 / 7 خوب گوش دادن
3 / 6آموختن شفاهیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را از دهان مردان ، فرا بگیرید .
3 / 7خوب گوش دادنامام علی علیه السلام :هنگامی که نزد دانشمندی می نشینی ، برای شنیدن حریص تر از گفتن باش و خوب گوش دادن را مانند خوب گفتن ، یاد بگیر و سخن کسی را قطع مکن .
امام علی علیه السلام :آن که خوب گوش دهد ، زود بهره می بَرَد .
امام علی علیه السلام :خدا بیامرزد کسی را که حکمتی را بشنود و نگاه دارد و به راه راست ، خوانده شود ، پس نزدیک بیاید !
امام حسن علیه السلام در توصیف برادر شایسته اش : هنگامی که با دانشمندان گِرد می آمد ، برای شنیدن حریص تر از گفتن بود .
.
ص: 86
3 / 8الکِتابَهالمستدرک علی الصحیحین عن عمرو بن العاص :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : قَیِّدُوا العِلمَ . قُلتُ : وما تَقییدُهُ ؟ قالَ : کِتابَتُهُ. (1)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :اِحبِسوا عَلَی المُؤمِنینَ ضالَّتَهُم : العِلمَ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله لِهِلالِ بنِ یَسارٍ حینَ قَرَّرَ لَهُ العِلمَ وَالحِکمَهَ : هَل مَعَکَ مَحبَرَهٌ؟ (3)
الإمام علیّ علیه السلام :قَیِّدُوا العِلمَ ، قَیِّدُوا العِلمَ. (4)
الإمام الحسن علیه السلام إذ دَعا بَنیهِ وبَنی أخیهِ وقالَ : إنَّکُم صِغارُ قَومٍ ، ویوشِکُ أن تَکونوا کِبارَ قَومٍ آخَرینَ ، فَتَعَلَّمُوا العِلمَ ، فَمَن لَم یَستَطِع مِنکُم أن یَحفَظَهُ فَلیَکتُبهُ ولیَضَعهُ فی بَیتِهِ. (5)
الإمام الصادق علیه السلام :اُکتُبوا فَإِنَّکُم لا تَحفَظونَ حَتّی تَکتُبوا. (6)
عنه علیه السلام :القَلبُ یَتَّکِلُ عَلَی الکِتابَهِ. (7)
.
1- .المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 188 ح 362 ؛ تحف العقول : ص 36 ، نثر الدرّ : ج 1 ص 153 وفیهما «قیّدوا العلم بالکتاب» ، بحارالأنوار : ج 2 ص 151 ح 35 .
2- .فردوس الأخبار : ج 1 ص 135 ح 320 عن أنس ، کنزالعمّال : ج 10 ص 136 ح 28685 .
3- .آداب المتعلّمین : ص 129 ح 55 وراجع : ص 119 .
4- .تقیید العلم للخطیب البغدادی : ص 89 عن الحارث وص 90 عن حبیب بن جُرَی .
5- .منیه المرید : ص 340 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 152 ح 37 ؛ سنن الدارمی : ج 1 ص 137 ح 517 عن شرحبیل أبی سعد .
6- .الکافی : ج 1 ص 52 ح 9 عن أبی بصیر ، منیه المرید : ص 340 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 152 ح 38 .
7- .الکافی : ج 1 ص 52 ح 8 عن حسین الأحمسی ، منیه المرید : ص 340 ، مشکاه الأنوار : ص 250 ح 728 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 152 ح 39 .
ص: 87
3 / 8 نگارش
3 / 8نگارشالمستدرک علی الصحیحین به نقل از عمرو بن عاص : پیامبر خدا فرمود : «دانش را در بند کنید» . گفتم : در بند کردن آن چگونه است؟ فرمود : «نگارش آن» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای مؤمنان ، گم شده شان ، دانش ، را نگه دارید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگام تقریر دانش و حکمت برای هلال بن یسار : آیا دوات (مُرکَّبدان) ، همراهت هست؟
امام علی علیه السلام :دانش را در بند کنید ؛ دانش را در بند کنید .
امام حسن علیه السلام خطاب به پسران خود و پسران برادرش که آنها را فرا خوانده بود : شما کوچک ترهای قوم هستید و به زودی بزرگان قوم می شوید . پس دانش را فرا گیرید و هریک از شما که نمی تواند دانسته هایش را حفظ کند ، آن را بنویسد و در خانه بگذارد .
امام صادق علیه السلام :بنویسید که تا ننویسید ، حفظ نمی کنید .
امام صادق علیه السلام :دل بر نگارش تکیه دارد .
.
ص: 88
عنه علیه السلام لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَر : اُکتُب وبُثَّ عِلمَکَ فی إخوانِکَ ، فَإِن مُتَّ فَأَورِث کُتُبَکَ بَنیکَ ؛ فَإِنَّهُ یَأتی عَلَی النّاسِ زَمانُ هَرجٍ لا یَأنَسونَ فیهِ إلاّ بِکُتُبِهِم. (1)
3 / 9السُّؤالرسول اللّه صلی الله علیه و آله :العِلمُ خَزائِنُ ومِفتاحُهَا السُّؤالُ ، فَاسأَلوا رَحِمَکُمُ اللّهُ ، فَإِنَّهُ تُؤجَرُ أربَعَهٌ : السّائِلُ ، وَالمُتَکَلِّمُ ، وَالمُستَمِعُ ، وَالمُحِبُّ لَهُم. (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ذُکِرَ لَهُ أنَّ رَجُلاً أصابَتهُ جَنابَهٌ عَلی جُرحٍ کانَ بِهِ ، فَاُمِرَ بِالغُسلِ فَاغتَسَلَ فَکُزَّ (3) فَماتَ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : قَتَلوهُ ، قَتَلَهُمُ اللّهُ ، إنَّما کانَ دَواءُ العِیِّ السُّؤالَ. (4)
الإمام علیّ علیه السلام :المَسأَلَهُ خِباءُ (5) العُیوبِ. (6)
عنه علیه السلام :مَن سَأَلَ عَلِمَ. (7)
.
1- .الکافی: ج 1 ص 52 ح 11، منیه المرید: ص 341، کشف المحجّه: ص 84 کلّها عن المفضّل بن عمر ، بحارالأنوار: ج 2 ص 150 ح 27.
2- .تحف العقول: ص 41، الخصال: ص 245 ح 101 عن السکونیعن الإمام الصادق والإمام الباقر علیهماالسلام، کنز الفوائد: ج 2 ص 107، بحارالأنوار : ج 1 ص 196 ح 1 ؛ سنن الدارمی : ج 1 ص 144 ح 555 عن ابن شهاب ، حلیه الأولیاء : ج 3 ص 192 وفیه «المعلّم» بدل «المتکلّم» و «المجیب» بدل «المُحبّ» .
3- .کُزَّ الرجل فهو مکزوز : إذا تقبَّض من البرد (الصحاح: ج 3 ص 893) .
4- .الکافی : ج 3 ص 68 ح 4 عن جعفر بن إبراهیم الجعفری و ح 5 عن محمّد بن سکین و ج 1 ص 40 ح 1 عن ابن أبی عمیر عن بعض أصحابنا ؛ سنن ابن ماجه : ج 1 ص 189 ح 572 عن ابن عبّاس ، مسند أبی یعلی : ج 3 ص 36 ح 2415 ، التاریخ الکبیر : ج 8 ص 288 ح 3027 کلاهما عن ابن عبّاس وکلّها نحوه وراجع: الفردوس : ج 1 ص 343 ح 1371 .
5- .خَبَأتُ الشیءَ : سَتَرتُه (المصباح المنیر : ص 163) .
6- .نهج البلاغه : الحکمه 6 ، روضه الواعظین : ص 413 .
7- .غرر الحکم : ح 7665 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 451 ح 8035 .
ص: 89
3 / 9 پرسیدن
امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر : بنویس و دانشت را در میان برادرانت پراکنده ساز و هنگام مرگ ، کتاب هایت را برای پسرانت به ارث بگذار ، که روزگاری آشفته بر مردم می آید که در آن جز به کتاب هایشان انس نمی گیرند .
3 / 9پرسیدنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش ، گنجینه و کلید آن ، پرسش است . پس خدا رحمتتان کند ، بپرسید که به چهار کس ، پاداش داده می شود : پرسشگر ، گوینده ، شنونده و دوستدار آنها .
امام صادق علیه السلام :نزد پیامبر خدا از مردی مجروح سخن گفتند که جنابت به او دست داده و به او فرمان داده بودند غسل کند و او غسل کرده و از سرما خشکش زده و مُرده بود . پیامبر خدا فرمود : «خدا آنهایی را که او را کشتند ، بکُشد ! چاره درماندگی ، پرسیدن است» .
امام علی علیه السلام :پرسیدن ، پوشش عیب هاست .
امام علی علیه السلام :آن که پرسید ، دانست .
.
ص: 90
عنه علیه السلام :اِسأَل تَعلَم. (1)
عنه علیه السلام :مَن سَأَلَ استَفادَ. (2)
عنه علیه السلام :مَن سَأَلَ فی صِغَرِهِ أجابَ فی کِبَرِهِ. (3)
عنه علیه السلام :القُلوبُ أقفالٌ مَفاتِحُهَا السُّؤالُ. (4)
عنه علیه السلام :ألا رَجُلٌ یَسأَلُ فَیَنتَفِعَ ویَنفَعَ جُلَساءَهُ. (5)
عنه علیه السلام :مَنِ استَرشَدَ عَلِمَ. (6)
الإمام زین العابدین علیه السلام :لا تَزهَد فی مُراجَعَهِ الجَهلِ، وإن کُنتَ قَد شُهِرتَ بِتَرکِهِ. (7)
الإمام الباقر علیه السلام فی جَوابِ مَسائِلِ أبی إسحاقَ اللَّیثِیّ : سَل ولا تَستَنکِف ولا تَستَحیِ ؛ فَإِنَّ هذَا العِلمَ لا یَتَعَلَّمُهُ مُستَکبِرٌ ولا مُستَحیٍ. (8)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ هذَا العِلمَ عَلَیهِ قُفلٌ ، ومِفتاحُهُ المَسأَلَهُ. (9)
عنه علیه السلام لِحَمرانَ بنِ أعیَنَ فی شَیءٍ سَأَلَهُ : إنَّما یَهلِکُ النّاسُ لِأَنَّهُم لا یَسأَلونَ. (10)
الکافی عن یونس بن عبد الرّحمن عن بعض أصحابه :سُئِلَ أبُو الحَسَنِ علیه السلام : هَل یَسَعُ النّاسَ تَرکُ المَسأَلَهِ عَمّا یَحتاجونَ إلَیهِ ؟ فَقالَ : لا. (11)
.
1- .غرر الحکم : ح 2221 .
2- .غرر الحکم : ح 7734 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 429 ح 7315 .
3- .غرر الحکم : ح 8273 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 447 ح 7879 .
4- .غرر الحکم : ح 1426 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 28 ح 385 .
5- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 114 عن خالد بن عرعره التیمی ، کنزالعمّال : ج 10 ص 302 ح 29519 .
6- .غرر الحکم : ح 7672 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 451 ح 8040 .
7- .نزهه الناظر : ص 92 ح 17 ، أعلام الدین : ص 299 وفیه «الجمیل» بدل «الجمل» و «بخلافه» بدل «بترکه» ، بحارالأنوار : ج 78 ص 161 ح 21 .
8- .علل الشرائع : ص 606 ح 81 عن أبی إسحاق اللیثی ، بحارالأنوار : ج 5 ص 228 ح 6 .
9- .الکافی : ج 1 ص 40 ح 3 عن عبداللّه بن میمون القدّاح ، منیه المرید : ص 175 و ص 259 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 198 ح 7 .
10- .الکافی : ج 1 ص 40 ح 2 ، منیه المرید : ص 175 کلاهما عن زراره ومحمّد بن مسلم وبرید العجلی ، بحارالأنوار : ج 1 ص 198 ح 6 .
11- .الکافی : ج 1 ص 30 ح 3 ، المحاسن : ج 1 ص 353 ح 747 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 176 ح 43 .
ص: 91
امام علی علیه السلام :بپرس تا بدانی .
امام علی علیه السلام :آن که پرسید ، بهره بُرد .
امام علی علیه السلام :آن که در کودکی بپرسد ، در بزرگی پاسخ خواهد داد .
امام علی علیه السلام :دل ها قفل هایی اند که کلیدشان پرسیدن است .
امام علی علیه السلام :آیا کسی نیست که بپرسد و خود و همنشینان وی بهره ببرند؟
امام علی علیه السلام :آن که راه را بجوید ، خواهد یافت .
امام زین العابدین علیه السلام :از پرسیدن درباره نادانسته ها کوتاهی مکن؛ هرچند به دانش نامور شده باشی .
امام باقر علیه السلام در پاسخ به پرسش های ابو اسحاق لیثی : بپرس و خودداری مکن و شرم مدار که این دانش (1) را متکبّر و کم رو فرا نمی گیرند .
امام صادق علیه السلام :بر دانش ، قفلی است و کلیدش پرسیدن است .
امام صادق علیه السلام به حمران بن اعین هنگامی که چیزی پرسید : مردم به خاطر آنچه نمی پرسند ، به هلاکت می رسند .
الکافی به نقل از یونس بن عبد الرحمان از برخی یارانش : از امام کاظم علیه السلام پرسیده شد: آیا مردم می توانند پرسیدن از چیزی را که بدان نیاز دارند،وا گذارند؟ فرمود : «نه» .
.
1- .محتمل است که مراد ، دانش احکام دینی باشد که در مقام گفتگو ، برای مخاطب ، معلوم بوده است .(م)
ص: 92
کفایه الأثر عن عبد الغفّار بن القاسم عن الإمام الباقر علیه السلام :ألا إنَّ مَفاتیحَ العِلمِ السُّؤالُ ، وأنشَأَ یَقولُ : شِفاءُ العَمی طولُ السُّؤالِ وإنَّما تَمامُ العَمی طولُ السُّکوتِ عَلَی الجَهلِ (1)
الإمام علیّ علیه السلام : صَبَرتُ عَلی مُرِّ الاُمورِ کَراهَهً وأبقَیتُ فی ذاکَ الصَّوابَ مِنَ الأَمرِ إذا کُنتَ لا تَدری ولَم تَکُ سائِلاً عَنِ العِلمِ مَن یَدری جَهِلتَ ولاتَدری (2)
راجع : ص 446 ح 3118 .
3 / 10التَّفَکُّرالإمام علیّ علیه السلام :مَن أکثَرَ الفِکرَ فیما تَعَلَّمَ ، أتقَنَ عِلمَهُ وفَهِمَ ما لَم یَکُن یَفهَمُ. (3)
عنه علیه السلام :ألا لا خَیرَ فی عِلمٍ لَیسَ فیهِ تَفَهُّمٌ. (4)
3 / 11التَّذاکُرُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :عَلَیکُم بِمُذاکَرَهِ العِلمِ. (5)
.
1- .کفایه الأثر : ص 253 عن عبدالغفّار بن القاسم ، بحارالأنوار : ج 36 ص 359 ح 228 .
2- .الأمالی ، الطوسی : ص 703 ح 1508 عن منیف عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام .
3- .غرر الحکم : ح 8917 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 435 ح 7507 .
4- .الکافی : ج 1 ص 36 ح 3 عن الحلبی عن الإمام الصادق علیه السلام ، معانی الأخبار : ص 226 ح 1 عن أبی حمزه الثمالی عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 300 ، منیه المرید : ص 162 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 49 ح 8 وراجع: ص 265 .
5- .جامع الأخبار : ص 110 ح 195 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 203 ح 21 .
ص: 93
3 / 10 اندیشیدن
3 / 11 مذاکره
کفایه الأثر به نقل از عبد الغفّار بن قاسم : امام باقر علیه السلام فرمود : «هان! بدانید که کلید دانش ، پرسیدن است» . و این شعر را خواند : «درمان نابینایی ، استمرار پرسیدن است و/ نابینایی کامل ، استمرار سکوت است بر نادانی» .
امام علی علیه السلام :بر تلخی امور ، با کمال کراهت ، شکیب ورزیدم/ و همچنان بر این شیوه درست ، باقی ماندم .هرگاه ندانی و در صدد پرسش از دانش هم برنیایی/ چه کس بداند که جاهلی و نمی دانی ؟
ر . ک : ص 447 ح 3118 .
3 / 10اندیشیدنامام علی علیه السلام :هرکس در آنچه فراگرفته ، نیک بیندیشد ، دانشش را استوار کرده است و آنچه را نفهمیده ، می فهمد .
امام علی علیه السلام :هان! بدانید دانشی که در آن اندیشیدن نباشد ، خیری ندارد .
3 / 11مذاکرهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر شما باد مباحثه دانش !
.
ص: 94
الإمام الباقر علیه السلام :تَذاکُرُ العِلمِ دِراسَهٌ ، وَالدِّراسَهُ صَلاهٌ حَسَنَهٌ. (1)
3 / 12مَعرِفَهُ الآراءِالإمام علیّ علیه السلام :مَنِ استَقبَلَ وُجوهَ الآراءِ عَرَفَ مَواقِعَ الخَطاَ (2)
عنه علیه السلام :مَن جَهِلَ وُجوهَ الآراءِ أعیَتهُ الحِیَلُ. (3)
عنه علیه السلام :ألا وإنَّ اللَّبیبَ مَنِ استَقبَلَ وُجوهَ الآراءِ بِفِکرٍ صائِبٍ ونَظَرٍ فِی العَواقِبِ. (4)
أیّوب علیه السلام :لا یَعرِفُ الرَّجُلُ خَطَأَ مُعَلِّمِهِ حَتّی یَعرِفَ الاِختِلافَ. (5)
3 / 13قَبولُ الحَقِّ مِمَّن أتی بِهِالکتاب«فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُوْلَئِکَ هُمْ أُوْلُواْ الْأَلْبَبِ» . (6)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :غَریبَتانِ ؛ کَلِمَهُ حِکمَهٍ مِن سَفیهٍ فَاقبَلوها ، وکَلِمَهُ سَفَهٍ مِن حَکیمٍ فَاغفِروها ، فَإِنَّهُ لا حَلیمَ إلاّ ذوعَثرَهٍ ولا حَکیمَ إلاّ ذوتَجرِبَهٍ. (7)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 41 ح 9 عن منصور الصیقل ، منیه المرید : ص 170 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 206 ح 37 .
2- .الکافی : ج 8 ص 22 ح 4 عن جابر بن یزید الجعفی عن الإمام الباقر علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 388 ح 5834 ، نهج البلاغه: الحکمه173، کنز الفوائد: ج 1 ص 367، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 110، عیون الحکم والمواعظ: ص 436 ح 7545 .
3- .غرر الحکم : ح 7865 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 453 ح 8128 .
4- .غرر الحکم : ح 2778 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 108 ح 2390 .
5- .عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 2 ص 127 .
6- .الزمر : 17 و 18 .
7- .الأمالی ، الطوسی : ص 589 ح 1221 عن الحسن ابن بنت إلیاس عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 406 ح 5879 وفیه «کلمتان غریبتان فاحتملوها» بدل «غریبتان» ، الخصال : ص 34 ح 3 ، معانی الأخبار : ص 367 ح 1 ، المحاسن : ج 1 ص 359 ح 770 کلّها عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تحف العقول : ص 59 ولیس فیها ذیله ، بحارالأنوار : ج 2 ص 42 ح 7 ؛ کنزالعمّال : ج 3 ص 133 ح 5840 .
ص: 95
3 / 12 شناخت آرا
3 / 13 پذیرش حق از هر کس
اشاره
امام باقر علیه السلام :مباحثه علمی ، گونه ای درس است و درس ، نمازی نیکو .
3 / 12شناخت آراامام علی علیه السلام :هرکس به پیشباز آرای گوناگون برود ، لغزشگاه ها را بشناسد .
امام علی علیه السلام :هرکس آرای گوناگون را نداند ، حیله ها وی را درمانده می کنند .
امام علی علیه السلام :هان! خردمند ، کسی است که با اندیشه ای درست و نگاهی دوراندیش ، از آرای گوناگون استقبال کند .
ایّوب علیه السلام :انسان ، خطای آموزگارش را در نمی یابد ، تا آن که اختلافات (دیگر نظریّات) را بشناسد .
3 / 13پذیرش حق از هر کسقرآن«پس بشارت بده بندگانم را که به سخن ، گوش فرا می دهند و بهترینِ آن را پیروی می کنند ، آنان اند که خدا راهنمایی شان کرده است و هم ایشان ، خردمندان اند» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو چیز ، شگفت است : سخنی حکیمانه از ابله ، پس آن را بپذیرید ؛ و سخنی ابلهانه از حکیم ، پس آن را بر او ببخشایید که هیچ بردباری بی لغزش و هیچ حکیمی بی تجربه نیست .
.
ص: 96
عنه صلی الله علیه و آله :الحِکمَهُ ضالَّهُ المُؤمِنِ. (1)
الإمام الصادق علیه السلام :الحِکمَهُ ضالَّهُ المُؤمِنِ ، فَحَیثُما وَجَدَ أحَدُکُم ضالَّتَهُ فَلیَأخُذها. (2)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :خُذِ الحِکمَهَ ولا یَضُرُّکَ مِن أیِّ وِعاءٍ خَرَجَت. (3)
الإمام علیّ علیه السلام :لا تَنظُر إلی مَن قالَ ، وَانظُر إلی ما قالَ. (4)
عنه علیه السلام :خُذِ الحِکمَهَ مِمَّن أتاکَ بِها ، وَانظُر إلی ما قالَ ، ولا تَنظُر إلی مَن قالَ. (5)
عنه علیه السلام :قَد یَقولُ الحِکمَهَ غَیرُ الحَکیمِ. (6)
عنه علیه السلام :ضالَّهُ العاقِلِ الحِکمَهُ ، فَهُوَ أحَقُّ بِها حَیثُ کانَت. (7)
عنه علیه السلام :ضالَّهُ الحَکیمِ الحِکمَهُ ، فَهُوَ یَطلُبُها حَیثُ کانَت. (8)
.
1- .جامع الأخبار : ص 218 ح 551 ؛ المناقب للخوارزمی : ص 376 ح 395 عن الإمام علیّ علیه السلام .
2- .الکافی : ج 8 ص 167 ح 186 عن جابر؛ مسند الشهاب : ج 1 ص 119 ح 146 عن زید بن أسلم عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله وفیه «فلیجمعها إلیه» بدل «فلیأخذها» وراجع: منیه المرید : ص 173 وسنن الترمذی : ج 5 ص 51 ح 2687 وسنن ابن ماجه : ج 2 ص 1395 ح 4169.
3- .الفردوس : ج 2 ص 168 ح 2841 عن ابن عمر.
4- .غرر الحکم : ح 10189 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 517 ح 9376 ؛ ینابیع المودّه : ج 2 ص 413 ح 99 ، مئه کلمه للجاحظ : ص 27 ح 11 .
5- .غرر الحکم : ح 5048 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 241 ح 4592 .
6- .غرر الحکم : ح 6655؛ کنزالعمّال : ج 10 ص 307 ح 29538 نقلاً عن العسکری فی الأمثال .
7- .غرر الحکم : ح 5896 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 309 ح 5432 وفیه «الحکیم» بدل «العاقل» .
8- .غرر الحکم : ح 5897 .
ص: 97
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکمت ، گم شده مؤمن است .
امام صادق علیه السلام :حکمت ، گم شده مؤمن است . پس هریک از شما گم شده اش را در هر جا یافت ، آن را برگیرد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکمت را برگیر . از هرجا که آمده باشد ، زیانی به تو نمی رساند .
امام علی علیه السلام :به آن که می گوید ، منگر . به آنچه می گوید ، بنگر .
امام علی علیه السلام :حکمت را از هرکس که آن را برایت آورد ، بگیر و به آنچه می گوید ، بنگر و نه آن که می گوید .
امام علی علیه السلام :گاه غیر حکیم ، سخن حکیمانه می گوید .
امام علی علیه السلام :گم شده خردمند ، حکمت است . پس او به آن ، هر جا که باشد ، سزاوارتر است .
امام علی علیه السلام :گم شده خردمند ، حکمت است . پس او آن را هرجا که باشد ، می طلبد .
.
ص: 98
عنه علیه السلام :الحِکمَهُ ضَالَّهُ المُؤمِنِ ، فَخُذِ الحِکمَهَ ولَو مِن أهلِ النِّفاقِ. (1)
عنه علیه السلام :الحِکمَهُ ضالَّهُ کُلِّ مُؤمِنٍ ، فَخُذوها ولَو مِن أفواهِ المُنافِقینَ. (2)
عنه علیه السلام :خُذِ الحِکمَهَ أنّی کانَت ، فَإِنَّ الحِکمَهَ تَکونُ فی صَدرِ المُنافِقِ فَتَلَجلَجُ فی صَدرِهِ حَتّی تَخرُجَ فَتَسکُنَ إلی صَواحِبِها فی صَدرِ المُؤمِنِ. (3)
عنه علیه السلام :الحِکمَهُ ضالَّهُ المُؤمِنِ ، فَاطلُبوها ولَو عِندَ المُشرِکِ تَکونوا أحَقَّ بِها وأهلَها. (4)
عنه علیه السلام :خُذُوا الحِکمَهَ ولَو مِنَ المُشرِکینَ . (5)
عنه علیه السلام :الحِکمَهُ ضالَّهُ المُؤمِنِ ، فَالتَقِفها ولَو مِن أفواهِ المُشرِکینَ . (6)
عنه علیه السلام :الحِکمَهُ ضالَّهُ المُؤمِنِ ، فَلیَطلُبها ولَو فی أیدی أهلِ الشَّرِّ. (7)
عنه علیه السلام :تَعَلَّم عِلمَ مَن یَعلَمُ ، وعَلِّم عِلمَکَ مَن یَجهَلُ ، فَإِذا فَعَلتَ ذلِکَ عَلَّمَکَ ما جَهِلتَ وَانتَفَعتَ بِما عَلِمتَ. (8)
عنه علیه السلام :العِلمُ ضالَّهُ المُؤمِنِ فَخُذوهُ ولَو مِن أیدِی المُشرِکینَ ، ولا یَأنَف أحَدُکُم أن یَأخُذَ الحِکمَهَ مِمَّن سَمِعَها مِنهُ. (9)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 80 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 94 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 99 ح 57 .
2- .غرر الحکم : ح 1829 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 22 ح 145 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 79 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 94 وفیه «أتتک» بدل «کانت»؛ ربیع الأبرار : ج 3 ص 197 وفیه «أین» بدل «أنّی» ، دستور معالم الحکم : ص 102 نحوه.
4- .الأمالی ، الطوسی: ص 625 ح 1290 عن عبیداللّه بن الحسین عن الإمام الجواد عن آبائه علیهم السلام ، بحارالأنوار: ج 2 ص 97 ح 45.
5- .المحاسن : ج 1 ص 360 ح 771 عن علیّ بن سیف ، بحارالأنوار : ج 2 ص 97 ح 41 .
6- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 81 ؛ عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 2 ص 123 وفیه «فالیطلبها ولو فی یدی أهل الشرک» بدل «فالتقفها...» .
7- .تحف العقول : ص 201 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 38 ح 9 ؛ عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 2 ص 123 وفیه «الشرک بدل «الشر» .
8- .غرر الحکم : ح 4579 .
9- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 101 .
ص: 99
امام علی علیه السلام :حکمت ، گم شده مؤمن است . پس حکمت را هرچند از منافقان ، بگیر .
امام علی علیه السلام :حکمت ، گم شده مؤمن است . پس آن را هرچند از دهان منافقان ، بگیرید .
امام علی علیه السلام :حکمت را هرجا که باشد ، بگیر ؛ چرا که حکمت ، در سینه منافق ، بالا و پایین می رود تا از آن بیرون آید و در سینه مؤمن ، کنار همراهانش جای گیرد.
امام علی علیه السلام :حکمت ، گم شده مؤمن است . پس آن را هر چند نزد مشرک باشد ، بطلبید که شما اهل آن و بِدان سزاوارترید .
امام علی علیه السلام :حکمت را بگیرید ، هرچند از مشرکان .
امام علی علیه السلام :حکمت ، گم شده مؤمن است . پس آن را بگیر؛ هرچند از دهان مشرکان .
امام علی علیه السلام :حکمت ، گم شده مؤمن است . پس باید آن را بطلبد؛ هرچند در دست شروران باشد .
امام علی علیه السلام :دانشِ آن کس را که می داند ، فرا گیر و دانشت را به کسی که نمی داند ، بیاموز . هرگاه چنین کردی ، [خداوند ،] آنچه را ندانی ، به تو می آموزد و از آنچه می دانی ، بهره خواهی برد .
امام علی علیه السلام :دانش ، گم شده مؤمن است . پس آن را هرچند از دست مشرکان ، بگیرید و هیچ یک از شما از فرا گرفتن حکمت ، از هر که بشنود ، خودداری نکند .
.
ص: 100
عنه علیه السلام :الحِکمَهُ ضالَّهُ المُؤمِنِ یَطلُبُها ولَو فی أیدِی الشَّرَطِ (1) . (2)
الإمام الکاظم علیه السلاماِعلَموا أنَّ الکَلِمَهَ مِنَ الحِکمَهِ ضالَّهُ المُؤمِنِ ، فَعَلَیکُم بِالعِلمِ قَبلَ أن یُرفَعَ ، ورَفعُهُ غَیبَهُ عالِمِکُم بَینَ أظهُرِکُم. (3)
الإمام زین العابدین علیه السلام :لا تُحَقِّرِ اللُّؤلُؤَهَ النَّفیسَهَ أن تَجتَلِبَها مِنَ الکِبَا (4) الخَسیسَهِ ، فَإِنَّ أبی حَدَّثَنی قالَ : سَمِعتُ أمیرَالمُؤمِنینَ علیه السلام یَقولُ : إنَّ الکَلِمَهَ مِنَ الحِکمَهِ تَتَلَجلَجُ فی صَدرِ المُنافِقِ نُزوعاً إلی مَظانِّها حَتّی یَلفِظَ بِها فَیَسمَعَهَا المُؤمِنُ فَیَکونَ أحَقَّ بِها وأهلَها فَیَلقَفَها. (5)
مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإمامِ الصّادِقِ علیه السلام : قالَ الحُکَماءُ : خُذِ الحِکمَهَ مِن أفواهِ المَجانینِ. (6)
عیسی علیه السلام :خُذُوا الحَقَّ مِن أهلِ الباطِلِ ، ولا تَأخُذُوا الباطِلَ مِن أهلِ الحَقِّ ، کونوا نُقّادَ الکَلامِ ، فَکَم مِن ضَلالَهٍ زُخرِفَت بِآیَهٍ مِن کِتابِ اللّهِ کَما زُخرِفَ الدِّرهَمُ مِن نُحاسٍ بِالفِضَّهِ المُمَوَّهَهِ ! النَّظَرُ إلی ذلِکَ سَواءٌ ، وَالبُصَراءُ بِهِ خُبَراءُ. (7)
عنه علیه السلام لِلحَوارِیّینَ : بِحَقٍّ أقولُ لَکُم ؛ لَو وَجَدتُم سِراجاً یَتَوَقَّدُ بِالقَطِرانِ فی لَیلَهٍ مُظلِمَهٍ لاَستَضَأتُم بِهِ ولَم یَمنَعکُم مِنهُ ریحُ نَتنِهِ ، کَذلِکَ یَنبَغی لَکُم أن تَأخُذُوا الحِکمَهَ مِمَّن وَجَدتُموها مَعَهُ ولا یَمنَعَکُم مِنهُ سوءُ رَغبَتِهِ فیها. (8)
.
1- .الشَّرَط : الدُّونُ من الناس ، والأشراط : الأرذال (لسان العرب: ج 7 ص 331) .
2- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 101 .
3- .تحف العقول : ص 394 و ص 502 نحوه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 148 .
4- .. الکِبا بالکسر والقصر : الکُناسه (النهایه: ج 4 ص 146).
5- .الأمالی ، الطوسی : ص 625 ح 1291 عن حمران بن أعین وراجع: المحاسن : ج 1 ص 360 ح 774 والاُصول الستّه عشر : ص 68 وبحارالأنوار : ج 2 ص 96 ح 39 .
6- .مصباح الشریعه : ص 398 ، بحارالأنوار : ج 100 ص 84 ح 53 .
7- .المحاسن : ج 1 ص 359 ح 769 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 96 ح 39 .
8- .تحف العقول : ص 392 عن الإمام الکاظم علیه السلام و ص 508 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 145 وراجع: المحاسن : ج 1 ص 360 ح 772 .
ص: 101
امام علی علیه السلام :حکمت ، گم شده مؤمن است . آن را می جوید ، هرچند در دست فرومایگان باشد .
امام کاظم علیه السلام :بدانید که سخن حکیمانه ، گم شده مؤمن است . پس دانش را ، پیش از آن که از میان برداشته شود ، فرا گیرید ، و از میان رفتن آن ، به رفتن دانشمندانتان از میان شماست .
امام زین العابدین علیه السلام :از این که مروارید گران بها را از میان زباله دانی پست برگیری ، دریغ مکن که پدرم برایم روایت کرد و فرمود : «از امیرمؤمنان علیه السلام شنیدم که می فرمود : سخن حکیمانه ، در پی جایگاه اصلی اش آن قدر در سینه منافق بالا و پایین می رود ، تا آن را بر زبان بیاورد و مؤمن بشنود ؛ چرا که وی شایسته آن و بدان سزاوارتر است . پس آن را می رُباید » .
مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : حکیمان گفته اند : حکمت را از دهان های دیوانگان [ هم] بگیر .
عیسی علیه السلام :حق را از اهل باطل بگیرید و باطل را از اهل حق مگیرید . ناقدان (جداکنندگان سره از ناسره) سخن باشید که بسی گم راهی با آیه ای از کتاب خدا زینت داده می شود؛ همان گونه که درهم مسین را با نقره ، اندود می کنند ؛ به ظاهر یکی می نمایند ، ولی بینایان ، آن را می آزمایند و تشخیص می دهند .
عیسی علیه السلام به حواریان فرمود : «به حق می گویم برای شما ؛ اگر چراغی را که با قطران (1) می سوزد ، در شبی تاریک بیابید ، از پرتو آن روشنی می گیرید و بوی بدش ، مانع استفاده شما نمی شود . همین گونه ، سزاست که حکمت را از هرکس که پیش او یافتید ، بگیرید و بی علاقگی او مانع شما نشود» .
.
1- .قطران ، روغنی سیّال است که از گیاه و یا از زغال سنگ گرفته می شود و در قدیم ، برای برافروختن آتش به منظور روشنایی و یا استفاده های دیگر به کار می بردند (ر.ک : لغت نامه دهخدا : ذیل «قطران») .
ص: 102
أیّوب علیه السلام :إنَّ اللّهَ یَزرَعُ الحِکمَهَ فی قَلبِ الصَّغیرِ وَالکَبیرِ ، فَإِذا جَعَلَ اللّهُ العَبدَ حَکیماً فِی الصِّبا لَم یَضَع مَنزِلَتَهُ عِندَ الحُکَماءِ حَداثَهُ سِنِّهِ ، وهُم یَرَونَ عَلَیهِ مِنَ اللّهِ نورَ کَرامَتِهِ. (1)
حلیه الأولیاء عن میمون بن مهران :نَزَلَ حُذَیفَهُ وسَلمانُ رَضِیَ اللّهُ تَعالی عَنْهُما عَلی نَبَطِیَّهٍ. فَقالا لَها : هَل هاهُنا مَکانٌ طاهِرٌ نُصَلّی فیهِ ؟ فَقالَتِ النَّبَطِیَّهُ : طَهِّر قَلبَکَ . فَقالَ أحَدُهُما لِلآخَرِ : خُذها حِکمَهً مِن قَلبٍ کافِرٍ. (2)
تعلیق :لقد أکّدت الأحادیث الوارده تحت هذا العنوان قبول الحقّ وتلقی الحکمه وَالعلم من أیّ شخص کان حتّی لو کان مشرکا ، فی حین ذکرت الأحادیث السابقه فی موضوع «اختیار المعلّم الصالح» شروطا معیّنه للمعلّم ، فینبغی أن نقول فی الجمع بین هذه الأحادیث : إنّ قبول الحقّ من أیّ أحدٍ لا ینافی اختیار المعلّم الصّالح ؛ لأنّ قبول الحقّ لا شرط له ، أمّا اختیار المعلّم الرسمی فله شرطه . کما یجب الالتفات إلی أنّ لسلوک المعلّم وأخلاقه دورا أساسیّا فی تربیه المتعلّم وإعداده . من هنا ، لابدّ للمعلّم أن یکون متخلّقا بالأخلاق الحسنه ، إذ أنّ التّربیه وَالتعلیم متقارنان متلازمان ، یضاف إلی ذلک أنّ المعلّم إذا کان غیر صالح ولا یعمل بعلمه ، فمن المحتمل أن یعرِض موضوعات سقیمه فی تضاعیف موضوعات صحیحه ، وَالمتعلّم غیر منتبه لذلک ، أو أنّه یطرح موضوعا صحیحا لا یعمل به ، فتنتقل حالته هذه إلی المتعلّم ، ولا توجد تلک الآفات فی التعلّم فی الموارد الخاصّه وقبول الحقّ من غیر الصلحاء ممّن لیس له صفه المعلّم .
.
1- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 37 .
2- .حلیه الأولیاء : ج 1 ص 206.
ص: 103
توضیحی درباره انتخاب آموزگار
ایّوب علیه السلام :خداوند ، حکمت را در دل کوچک و بزرگ می کارد . پس هرگاه خداوند ، بنده را در کوچکی فرزانه کند ، کوچکی اش منزلت وی را نزد حکیمان فرو نمی آورد و آنان ، نور کرامت الهی را بر او می بینند .
حلیه الأولیاء به نقل از میمون بن مهران : حذیفه و سلمان که خدای متعال از ایشان خشنود باد بر زنی نَبطی وارد شدند و گفتند : آیا در این جا مکانی پاک برای نماز یافت می شود؟ زن نبطی گفت : دلت را پاک کن . پس یکی از آن دو به دیگری گفت : آن را برگیر . حکمتی از دل کافر است .
توضیحی درباره انتخاب آموزگاردر احادیث این بخش ، بر قبول حق و گرفتن حکمت و دانش از هر کس ، حتّی مشرکان ، تأکید شده است، در حالی که در احادیث گذشته در فصل : «انتخاب آموزگار شایسته» ، برای معلّم ، شرایطی بیان شده بود . در جمع میان این احادیث باید گفت : قبول حق از هر کس ، منافاتی با انتخاب معلّم صالح ندارد؛ زیرا پذیرش حق ، شرط ندارد ؛ امّا انتخاب معلّم رسمی دارای شرط است . باید توجّه داشت که روحیه معلّم و اخلاقش در تربیت وپرورش متعلّم ، نقش اساسی دارد . از این رو ، معلّم باید متخلّق به اخلاق حسنه باشد؛ زیرا آموزش با پرورش همراه است . افزون بر این که اگر معلّم ناصالح بوده و عمل کننده به علم خود نباشد ، ممکن است در لابه لای مطالب صحیح ، مطالب نادرست را نیز القا کند ومتعلّم ، متوجّه این کار او نشود و یا حتّی آن گاه که مطلب درستی را القا می کند که خود ، بدان عمل نمی کند ، این حالت به متعلّم نیز سرایت خواهد کرد ؛ در حالی که این آفات در تعلّمِ موردی و پذیرش حق از فرد ناصالحی که سِمت معلّم رسمی را ندارد ، در میان نیست .
.
ص: 104
3 / 14الحِرصرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لَیسَ مِن أخلاقِ المُؤمِنِ المَلَقُ (1) إلاّ فی طَلَبِ العِلمِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لا حَسَدَ ولا مَلَقَ إلاّ فی طَلَبِ العِلمِ. (3)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن کَلِفَ (4) بِالعِلمِ فَقَد أحسَنَ إلی نَفسِهِ. (5)
راجع : ص 412 ح 3023 .
3 / 15الدَّوامالإمام علیّ علیه السلام :لا فِقهَ لِمَن لا یُدیمُ الدَّرسَ. (6)
عنه علیه السلام :لا یُحرِزُ العِلمَ إلاّ مَن یُطیلُ دَرسَهُ. (7)
.
1- .الملق بالتحریک : الزیاده فی التودّد والدعاء والتضرّع فوق ما ینبغی (النهایه : ج 4 ص 358) .
2- .نثر الدرّ : ج 1 ص 153 ، عدّه الداعی : ص 71 ، تحف العقول : ص 207 عن الإمام علیّ علیه السلام ، الجعفریّات : ص 235 وفیهما بزیاده «ولا الحسد» بعد «الملق» ، بحارالأنوار : ج 2 ص 45 ح 20 .
3- .شُعب الإیمان : ج 5 ص 277 ح 6656 ، تاریخ بغداد : ج 13 ص 275 ح 7234 ، الفردوس : ج 5 ص 191 ح 7922 کلّها عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 10 ص 180 ح 28938 وراجع: منیه المرید : ص 229 .
4- .کلِفت بهذا الأمر أکلف به : إذا وَلِعْتَ به وأحبَبْته (النهایه : ج 4 ص 196) .
5- .غرر الحکم : ح 8277 .
6- .غرر الحکم : ح 10552 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 537 ح 9869 .
7- .غرر الحکم : ح 10758 و ح 7422 وفیه «لن یحرز» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 540 ح 10014 .
ص: 105
3 / 14 حرص
3 / 15 استمرار
3 / 14حرصپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تملّق ، خوی مؤمن نیست ، مگر در جستجوی دانش .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حسادت و تملّق ، روا نیست ، جز در جستجوی دانش .
امام علی علیه السلام :هر کس شیفته دانش گردد ، به خویشتن نیکی کرده است .
ر . ک : ص 413 ح 3023 .
3 / 15استمرارامام علی علیه السلام :هرکس درس را ادامه ندهد ، به فهم نمی رسد .
امام علی علیه السلام :به دانش نمی رسد ، مگر کسی که درس خود را ادامه دهد .
.
ص: 106
عنه علیه السلام :مَن أکثَرَ مُدارَسَهَ العِلمِ لَم یَنسَ ما عَلِمَ ، وَاستَفادَ ما لَم یَعلَم. (1)
عنه علیه السلام :اُطلُبِ العِلمَ تَزدَد عِلماً. (2)
راجع : ص 398 (عدم الإکتفاء بما یعلم) و 404 (الاستعانه باللّه فی زیاده العلم) ، ج 2 ص 452 ح 1762 .
3 / 16الصَّبرالکتاب«قَالَ لَهُ مُوسَی هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا * قَالَ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا * وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلَی مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا * قَالَ سَتَجِدُنِی إِن شَاءَ اللَّهُ صَابِرًا وَ لاَ أَعْصِی لَکَ أَمْرًا * قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلاَ تَسْئلْنِی عَن شَیْ ءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْرًا * فَانطَلَقَا حَتَّی إِذَا رَکِبَا فِی السَّفِینَهِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَیْئا إِمْرًا * قَالَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا * قَالَ لاَ تُؤَاخِذْنِی بِمَا نَسِیتُ وَ لاَ تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْرًا * فَانطَلَقَا حَتَّی إِذَا لَقِیَا غُلَمًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَکِیَّهَم بِغَیْرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَیْئا نُّکْرًا * قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّکَ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا * قَالَ إِن سَأَلْتُکَ عَن شَیْ ءِم بَعْدَهَا فَلاَ تُصَحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِن لَّدُنِّی عُذْرًا» . (3)
الحدیثعیسی علیه السلام :حَصِّنوا بابَ العِلمِ ، فَإِنَّ بابَهُ الصَّبرُ. (4)
.
1- .غرر الحکم : ح 8916 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 434 ح 7506 .
2- .غرر الحکم : ح 2276 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 83 ح 1993 .
3- .الکهف : 66 76 .
4- .تحف العقول : ص 502 ، بحارالأنوار : ج 14 ص 305 ح 17 .
ص: 107
3 / 16 شکیبایی
امام علی علیه السلام :هرکس بسیار به درس و مباحثه علم بپردازد ، آنچه را فرا گرفته ، از یاد نمی برَد و آنچه را ندانسته ، فرا می گیرد .
امام علی علیه السلام :دانش را بجوی تا بر دانشت بیفزایی .
ر . ک : ص 399 (بسنده نکردن به آنچه می داند) و405 (یاری جستن از خدابرای افزایش دانش)، ج2 ص 453 ح 1762.
3 / 16شکیباییقرآن«موسی به او (خضر) گفت : آیا به دنبال تو بیایم تا آن که از بینشی که آموخته شده ای ، به جهت رشدم به من بیاموزی؟ گفت : تو هرگز نمی توانی همپای من صبر کنی ، و چگونه می توانی بر چیزی که به شناخت آن احاطه نداری ، صبر کنی؟ گفت : ان شاء اللّه مرا شکیبا خواهی یافت و در هیچ کاری ، تو را نافرمانی نخواهم کرد . گفت : اگر به دنبال من می آیی ، پس از چیزی سؤال مکن تا خود از آن با تو سخن آغاز کنم . پس ره سپار گردیدند ، تا وقتی که سوار کشتی شدند . وی آن را سوراخ کرد . [ موسی ]گفت : آیا کشتی را سوراخ کردی تا سرنشینانش را غرق کنی؟ واقعا کار ناروایی کردی ! گفت : آیا نگفتم که تو هرگز نمی توانی همپای من صبر کنی؟ [موسی ]گفت : به سبب آنچه فراموش کردم ، مرا مؤاخذه مکن و در کارم بر من سخت مگیر . پس رفتند تا به نوجوانی برخوردند . [ خضر ،] او را کُشت . موسی به او گفت : آیا شخص بی گناهی را بدون این که کسی را به قتل رسانده باشد ، کُشتی؟ واقعا کار ناپسندی مرتکب شدی . گفت : آیا به تو نگفتم که هرگز نمی توانی همپای من صبر کنی؟ [موسی] گفت : اگر از این پس چیزی از تو پرسیدم، دیگر با من همراهی مکن و از جانب من ، قطعا معذور خواهی بود» .
حدیثعیسی علیه السلام :درِ دانش را استوار کنید که در آن ، شکیبایی است .
.
ص: 108
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن لَم یَصبِر عَلی ذُلِّ التَّعَلُّمِ ساعَهً ، بَقِیَ فی ذُلِّ الجَهلِ أبَداً. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :عَلَی المُتَعَلِّمِ أن یُدئِبَ نَفسَهُ فی طَلَبِ العِلمِ ، ولا یَمَلَّ مِن تَعَلُّمِهِ ، ولا یَستَکثِرَ ما عَلِمَ. (2)
عنه علیه السلام :مَن لَم یُدئِب نَفسَهُ فِی اکتِسابِ العِلمِ ، لَم یُحرِز قَصَباتِ السَّبقِ. (3)
الإمام علیّ علیه السلام فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ : لَو کانَ هذَا العِلمُ یَحصُلُ بِالمُنی ما کانَ یَبقی فِی البَرِیَّهِ جاهِلُ اِجهَد ولا تَکسَل ولا تَکُ غافِلاًفَنَدامَهُ العُقبی لِمَن یَتَکاسَلُ (4)
3 / 17الوَرَعرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن لَم یَتَوَرَّع فی تَعَلُّمِهِ ابتَلاهُ اللّهُ بِأَحَدِ ثَلاثَهِ أشیاءَ : إمّا یُمیتُهُ فی شَبابِهِ ، أو یوقِعُهُ فِی الرَّساتیقِ (5) ، أو یَبتَلیهِ بِخِدمَهِ السُّلطانِ. (6)
الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : العِلمُ صِبغُ النَّفسِ ، ولَیسَ یَفوقُ صِبغُ الشَّیءِ حَتّی یَنظُفَ مِن کُلِّ دَنَسٍ. (7)
عنه علیه السلام أیضاً : إذا أرَدتَ العِلمَ وَالخَیرَ فَانفُض عَن یَدِکَ أداهَ الجَهلِ وَالشَّرِّ ، فَإِنَّ الصّائِغَ لا یَتَهَیَّأُ لَهُ الصِّیاغَهُ إلاّ إذا ألقی أداهَ الفِلاحَهِ عَن یَدِهِ. (8)
.
1- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 285 ح 135 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 428 ح 7262 وفیه «مضض» بدل «ذل» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 177 ح 50 .
2- .غرر الحکم : ح 6197 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 328 ح 6535 .
3- .غرر الحکم : ح 9245 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 458 ح 8290 وفیه «یذب» بدل «یدئب» .
4- .الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 442 الرقم 342 .
5- .الرُّستاق : فارسی معرّب ، والجمع رساتیق وهی السواد (لسان العرب : ج 10 ص 116) . والسواد : القری .
6- .آداب المتعلّمین: ص 127 ح 53 ، معانی الأخبار : ص 391 ح 1092 نحوه .
7- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 268 ح 110 .
8- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 307 ح 513 .
ص: 109